Η Ιστορία και η χρησιμότητα της Θερινής Ώρας

 

του Διονύση Π. Σιμόπουλου, επίτιμου διευθυντή Ευγενιδείου Πλανηταρίου

Ο θεσμός της θερινής ώρας καθιερώθηκε στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1970 όταν τα οξυμένα ενεργειακά προβλήματα μας ανάγκασαν να βρούμε τρόπους εξοικονόμησης της ενέργειας. Σύμφωνα δηλαδή με τον θεσμό αυτόν την τελευταία Κυριακή του Μαρτίου προσθέτουμε μία πλασματική ώρα στις κανονικές ώρες κάθε ωριαίας ατράκτου την οποία αφαιρούμε και πάλι την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Μ’ αυτόν τον τρόπο όταν έχουμε θερινή ώρα ο Ήλιος δύει μία ώρα αργότερα (σύμφωνα με τα διορθωμένα ρολόγια μας) οπότε ελαττώνεται και ο χρόνος που περνάει ανάμεσα στην δύση του Ήλιου και της ώρας που πάμε για ύπνο. Αυτό σημαίνει ότι καταναλώνουμε λιγότερο ηλεκτρικό ρεύμα για τις διάφορες δραστηριότητές μας απ’ ότι αν αφήναμε την ώρα όπως έχει.

Το ίδιο συμβαίνει και το πρωί, σε μικρότερη όμως κλίμακα, αφού ακόμη και με την προσθήκη της μίας ώρας η ανατολή του Ήλιου συμβαίνει τους θερινούς μήνες όλο και πιο ενωρίς οπότε και το πρωινό εγερτήριο έρχεται, έτσι κι αλλιώς, μετά την ανατολή του Ήλιου. Τους χειμερινούς όμως μήνες δεν υπάρχει καμία διαφορά στην κατανάλωση του ηλεκτρικού γιατί απλούστατα ο Ήλιος δύει πολύ νωρίτερα και ανατέλλει πολύ αργότερα οπότε δεν έχουμε καμία εξοικονόμηση ενέργειας με την πλασματική προσθήκη της μίας ώρας στα ρολόγια μας. Μελέτες που έχουν γίνει απέδειξαν ότι στη διάρκεια της περιόδου εφαρμογής της Θερινής Ώρας οι θάνατοι των πεζών από τροχοφόρα δυστυχήματα ελαττώνονται κατά τέσσερις φορές! Έτσι η ιδέα αυτή της Θερινής Ώρας, που για πρώτη φορά εισηγήθηκε ο Βενιαμίν Φραγκλίνος το 1784, έχει πολλαπλά οφέλη και πέρα από την εξοικονόμηση ενέργειας.

Την πρώτη πάντως σοβαρή εισήγηση για την θεσμοθέτηση της Θερινής Ώρας έκανε ένας Λονδρέζος κατασκευαστής, ο Γουϊλιαμ Γουϊλετ, το 1907 που οδήγησε το Αγγλικό Κοινοβούλιο να συζητήσει την εφαρμογή της πρότασης του το 1909. Η πρώτη φορά που εφαρμόστηκε η ιδέα ήταν από την γερμανική κυβέρνηση κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου από 30 Απριλίου ως 1η Οκτωβρίου του 1916. Λίγο μετά το Ηνωμένο Βασίλειο ακολούθησε εφαρμόζοντας την θερινή ώρα από 21 Μαΐου ως 1η Οκτωβρίου 1916. Αργότερα, στις 19 Μαρτίου του 1918, το Αμερικανικό Κογκρέσο καθιέρωσε την τυπική χρήση των χρονικών ζωνών και επισημοποίησε την αλλαγή της θερινής ώρας για όλον τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Το μέτρο αυτό όμως καταργήθηκε αμέσως, λόγω της δυσαρέσκειας του κόσμου. Στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η αλλαγή της ώρας εφαρμόστηκε με την προσθήκη δύο ωρών το καλοκαίρι και μίας ώρας τον χειμώνα με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας. Δύο χρόνια μετά την ενεργειακή κρίση που ξέσπασε στην Ευρώπη το 1974 αποφασίστηκε η υιοθέτηση του μέτρου της θερινής ώρας από μεγάλο μέρος των κρατών της Ευρώπης συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας

William Willet

Στην Αγγλία και στην Ιρλανδία, καθιερώθηκε το 1916, στην Ιταλία το 1966, στη Γαλλία το 1976, στην Ελλάδα το 1978, ενώ στη Γερμανία και τη Δανία το 1980. Αν και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προσπαθούσε να ρυθμίσει το ζήτημα από το 1976, αυτό επιτεύχθηκε τέσσερα χρόνια μετά, με μία ιστορική Οδηγία που καθόριζε τις διατάξεις για την κοινή θερινή ώρα (22/7/80) και τέθηκε σε εφαρμογή την επόμενη χρονιά. 

Όλα αυτά όμως σημαίνουν ότι αύριο, την τελευταία Κυριακή του Μαρτίου, η ημέρα δεν θα έχει διάρκεια 24 ωρών αλλά μόνο 23 ώρες, αν και την ώρα που θα «χάσουμε» αύριο θα την προσθέσουμε την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου οπότε η ημέρα εκείνη θα έχει διάρκεια 25 ωρών. Ο διαχωρισμός της ημέρας σε 24 ώρες οφείλεται στους Βαβυλώνιους γιατί ο αριθμός 24 τους άρεσε πάρα πολύ αφού ήταν ένας «όμορφος» αριθμός που μπορούσε να διαιρεθεί ακριβώς με 7 άλλους αριθμούς: 1,2,3,4,6,8 και 12.  Εμφανώς ήταν ένας «μαγικός» αριθμός που συνέπιπτε με το συνολικό αριθμό των 7 «πλανητών αστέρων» του ουρανού: του Ήλιου, της Σελήνης, και των ορατών με γυμνό μάτι (πραγματικών) πλανητών Ερμή, Αφροδίτης, Άρη, Δία και Κρόνου. Η υποδιαίρεση λοιπόν της ημέρας σε ώρες (όπως και οι ημέρες της εβδομάδας που πήραν τις ονομασίες τους από τους 7 ορατούς με γυμνό μάτι «πλανήτες») είναι ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα που έχει τις ρίζες του στο δωδεκαδικό σύστημα των Χαλδαίων.

Φυσικά η διάρκεια αυτής τούτης της ημέρας δεν είναι καθόλου αυθαίρετη και βασίζεται στην καθημερινή φαινόμενη κίνηση που κάνει ο Ήλιος από την Ανατολή προς τη Δύση, και είναι αποτέλεσμα της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι ένα αντικείμενο που ζυγίζει έξι εξάκις εκατομμύρια τόνους περιστρέφεται ακριβώς σαν ένας τεράστιος τροχός με σταθερή ταχύτητα. Παρ' όλα αυτά, σήμερα για την ακριβή μέτρηση του χρόνου βασιζόμαστε στις παλινδρομικές κινήσεις των ατόμων για να κατασκευάσουμε τα πιο ακριβή ρολόγια που «χάνουν» ένα δευτερόλεπτο σε 10.000 χρόνια.

Αλλά μία πλήρης περιστροφή της Γης μπορεί να μετρηθεί και με την απλή τοποθέτηση ενός ραβδιού στο χώμα. Στη διάρκεια της ημέρας μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σκιά του ραβδιού και όταν θα έχει το μικρότερο μήκος της να σημειώσουμε τη θέση της με μια πέτρα. Την άλλη ημέρα όταν η σκιά επιστρέψει στην πέτρα μπορούμε να πούμε ότι πέρασε μία ολόκληρη ημέρα, και μάλιστα μια ηλιακή ημέρα αφού μετρήθηκε με βάση τον Ήλιο. Αυτός ήταν πραγματικά και ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος επί αιώνες μετρούσε το χρόνο.  Είναι η μέθοδος του ηλιακού ρολογιού, που όμως παρουσιάζει ορισμένα προβλήματα.

Γιατί το ηλιακό ρολόι δε μετράει μία μόνο κίνηση της Γης, αλλά δύο, ή μάλλον τη διαφορά μεταξύ της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της και της περιφοράς της γύρω από τον Ήλιο. Και ενώ η πρώτη κίνηση (η περιστροφή) είναι στην ουσία σταθερή, η δεύτερη (η περιφορά) δεν είναι. Συνεπώς και η διαφορά τους δεν είναι σταθερή ολόκληρο το έτος γεγονός που σχετίζεται με την ταχύτητα με την οποία τρέχει η Γη γύρω από τον Ήλιο. Γιατί η ταχύτητα με την οποία κινείται ένας πλανήτης γύρω από τον Ήλιο καθορίζεται αυστηρά από την απόσταση που έχει από αυτόν. Όσο πιο κοντά στον Ήλιο βρίσκεται, τόσο πιο γρήγορα κινείται, και όσο πιο μακριά τόσο πιο αργά.

Το ίδιο συμβαίνει και με τη Γη η οποία δεν αποτελεί φυσικά εξαίρεση σ’ αυτό τον κανόνα, αφού και αυτής η τροχιά γύρω από τον Ήλιο δεν είναι ένας τέλειος κύκλος αλλά μία έλλειψη. Γι' αυτό και η απόσταση της Γης από τον Ήλιο στη διάρκεια του έτους δεν είναι σταθερή αλλά κυμαίνεται από 147 έως 152 εκατομμύρια χιλιόμετρα. Η Γη φτάνει στην πλησιέστερη απόστασή της από τον Ήλιο, που ονομάζεται «περιήλιο», στις αρχές Ιανουαρίου, και στην πιο απομακρυσμένη της απόσταση, που ονομάζεται «αφήλιο», στις αρχές Ιουλίου. Καθώς λοιπόν η Γη πλησιάζει τον Ήλιο η τροχιακή της ταχύτητα αυξάνει έτσι ώστε στο περιήλιό της η ταχύτητα περιφοράς της γύρω από τον Ήλιο φτάνει περίπου τα 31 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (112.000 χλμ. την ώρα). Καθώς όμως η Γη απομακρύνεται από τον Ήλιο, την άνοιξη και το καλοκαίρι, η ταχύτητά της ελαττώνεται και στο αφήλιο φτάνει περίπου τα 28 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (101.000 χλμ. την ώρα).

Το γεγονός αυτό επηρεάζει και το χρόνο που απαιτείται ανάμεσα σε δύο διαδοχικά περάσματα του Ήλιου από το Μεσημβρινό, από δύο δηλαδή διαδοχικά μεσημέρια. Γι’ αυτό, όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, η λύση του προβλήματος είναι η «εφεύρεση» ενός φανταστικού Ήλιου που δεν επηρεάζεται από την τροχιακή ταχύτητα της Γης. Ο φανταστικός αυτός Ήλιος ονομάζεται «μέσος Ήλιος» και η ημέρα όπως έχει καθοριστεί σήμερα βασίζεται σ’ αυτόν τον μέσο Ήλιο, γι' αυτό και ονομάζεται «μέση ηλιακή ημέρα».

Ο πραγματικός ή αληθινός Ήλιος, στη διάρκεια ενός έτους, φτάνει να είναι καθυστερημένος στο ημερήσιο ραντεβού του με το Μεσημβρινό, ή ακόμη και να προτρέχει αυτού, έως και 16 λεπτά.  Η διαφοροποίηση αυτή είναι κάθε χρόνο η ίδια για κάθε ορισμένη ημερομηνία του έτους, και ονομάζεται εξίσωση του χρόνου. Έτσι αν κατά τη διάρκεια ενός έτους φωτογραφίζαμε τον Ήλιο το μεσημέρι, κάθε μερικές ημέρες με μια φωτογραφική μηχανή που παραμένει στημένη στην ίδια πάντα θέση, και αποτυπώναμε τις εικόνες αυτές πάνω στην ίδια φωτογραφική πλάκα, οι διαδοχικές εικόνες του Ήλιου θα σχημάτιζαν ένα παράξενο σχήμα με την μορφή του αριθμού «8».

Το ίδιο αυτό σχήμα το βλέπουμε μερικές φορές αποτυπωμένο στις επιτραπέζιες γήινες σφαίρες, τοποθετημένο στη μέση περίπου του Ειρηνικού ωκεανού. Το σχήμα αυτό ονομάζεται «ανάλημμα» και δεν είναι παρά η θέση του Ήλιου, σε σχέση με το Μεσημβρινό, τα «μεσημέρια» των μέσων ηλιακών ημερών. Είναι, δηλαδή, η γραφική αναπαράσταση της εξίσωσης του χρόνου πάνω στον ουρανό. Στη διάρκεια ενός έτους ο αληθινός Ήλιος συμπίπτει με το μέσο Ήλιο μόνο 4 φορές: στις 26 Δεκεμβρίου, στις 16 Απριλίου, στις 14 Ιουνίου, και στις 2 Σεπτεμβρίου.  Όλες τις άλλες ημερομηνίες ο αληθινός ηλιακός χρόνος είναι είτε μεγαλύτερος είτε μικρότερος του μέσου ηλιακού χρόνου.

Για να αποφευχθούν λοιπόν τα διάφορα μπερδέματα στις μικρές αποστάσεις έχουν καθιερωθεί διεθνώς οι λεγόμενες ωριαίες άτρακτοι. Κάθε μία τέτοια άτρακτος ή ζώνη έχει πλάτος 15 μοιρών, αν και μερικές φορές είναι ακανόνιστες και διορθώνονται για πρακτικούς λόγους σύμφωνα με τα σύνορα μιας χώρας. Έτσι ο χρόνος μέσα σε ολόκληρη τη ζώνη θεωρείται ότι ισοδυναμεί με το μέσο τοπικό ηλιακό χρόνο του κέντρου της ζώνης.  Ένα μηχανικό λοιπόν ρολόι δε μετράει το μέσο ηλιακό χρόνο, αλλά απλώς εντοπίζει το χρόνο που έχουμε κοινά αποδεχτεί και καθιερώσει με βάση την συνεχή εναλλαγή νύχτας και ημέρας.

Επίμετρον - Τα οφέλη και τα μειονεκτήματα της Θερινής Ώρας όπως αυτά καταγράφηκαν από έρευνες των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Τα περισσότερα κράτη-μέλη καθιέρωσαν θερινή ώρα κατά τη δεκαετία του ’60. Ομως η πρώτη κοινοτική οδηγία άρχισε να ισχύει το 1981 και προέβλεπε κοινή ημερομηνία μόνο για την έναρξη της περιόδου της θερινής ώρας. Μετά από αλλεπάλληλες αλλαγές φτάσαμε σήμερα αισίως στην ένατη οδηγία, η ισχύς της οποίας έχει παραταθεί επ’ αόριστον με εισαγωγή της θερινής ώρας την τελευταία Κυριακή του Μαρτίου και της χειμερινής την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Πριν προτείνει την ένατη οδηγία η Επιτροπή είχε προβεί σε εμπεριστατωμένη εξέταση των επιπτώσεων της θερινής ώρας στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή της αλλαγής της ώρας δύο φορές το χρόνο και του γεγονότος ότι είναι πιο σκοτεινό το πρωί και πιο φωτεινό το βράδυ. Τα κυριότερα συμπεράσματα της Επιτροπής βάσει αυτής της μελέτης που περιλαμβάνονται στην πρόταση της ισχύουσας οδηγίας συνοψίζονται ως εξής:

1. Πάνω από 20 χρόνια από τότε που εκδόθηκε η πρώτη οδηγία οι οικονομικοί τομείς οι οποίοι θεωρούνται ως οι πλέον ενδιαφερόμενοι, δηλαδή η γεωργία, ο τουρισμός και οι μεταφορές, έχουν εντάξει τη θερινή ώρα στις δραστηριότητές τους και δεν αμφισβητούν την αξία της.

2. Η θερινή ώρα ευνοεί τις κάθε είδους δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου το βράδυ, καθώς λαμβάνουν χώρα υπό το φως της ημέρας, δηλαδή υπό πολύ πιο καλές συνθήκες.

3. Λόγω των αντιφατικών μελετών ως προς αυτό το θέμα, είναι αδύνατον να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα όσον αφορά την επίπτωση της θερινής ώρας στο περιβάλλον. Η διαπίστωση αυτή αφορά κυρίως το ερώτημα κατά πόσον η θερινή ώρα προκαλεί αύξηση ή μείωση του όζοντος σε σύγκριση με τη μη αλλαγή της ώρας.

4. Η θερινή ώρα συμβάλλει στην εξοικονόμηση ενέργειας λόγω του γεγονότος ότι χρησιμοποιείται λιγότερο ηλεκτρικό ρεύμα για το φωτισμό το βράδυ, επειδή είναι πιο φωτεινό. Από τις οικονομίες αυτές όμως θα πρέπει να αφαιρεθούν η αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας για θέρμανση το πρωί τον καιρό της αλλαγής του ωραρίου και η κατανάλωση περισσότερων καυσίμων, που προκαλείται από την πιθανή αύξηση της κυκλοφορίας το βράδυ, που είναι πιο φωτεινό.

5. Οι περισσότερες των πιθανών επιπτώσεων της θερινής ώρας στην υγεία σχετίζονται με το γεγονός ότι το σώμα πρέπει να προσαρμόζεται στην αλλαγή της ώρας τον Απρίλιο και τον Οκτώβριο. Ως προς το θέμα αυτό οι ειδικοί συμφωνούν, με βάση τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της έρευνας και τις μέχρι τώρα γνώσεις, ότι οι περισσότερες δυσκολίες είναι μικρής διάρκειας και δεν θέτουν σε κίνδυνο την υγεία.

6. Όσον αφορά την οδική ασφάλεια, δεν υπάρχουν επαρκή αριθμητικά δεδομένα σχετικά με τη σχέση ανάμεσα στη θερινή ώρα και στον αριθμό των ατυχημάτων.

Φινλανδία
Το 2003 και το 2004 στο πλαίσιο δύο μελετών αναλύθηκε η επίπτωση στο σώμα από την αλλαγή της ώρας το Μάρτιο με βάση δείγμα 10 ατόμων. Από τις μελέτες προέκυψε ότι υπήρχαν ορισμένες επιπτώσεις στον ύπνο και στο φυσικό ρυθμό του σώματος κατά τη διάρκεια των τεσσάρων πρώτων ημερών μετά την αλλαγή της ώρας. Εντούτοις, οι συντάκτες της μελέτης επισημαίνουν ότι οι μελέτες δεν παρέχουν τη δυνατότητα εξαγωγής συμπερασμάτων για ολόκληρο τον πληθυσμό, λόγω του μικρού μεγέθους του δείγματος.

Γαλλία
Μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2006 είχε ως αντικείμενο τη σύγκριση, βάσει προσομοιώσεων, της σημερινής κατάστασης με μια κατάσταση «χωρίς θερινή ώρα». Η μελέτη απέδειξε ότι χάρη στη θερινή ώρα έγινε εξοικονόμηση ενέργειας η οποία ανέρχεται σε 684 GWh (φωτισμός και κλιματισμός) και υπερκατανάλωση θερμικής ενέργειας κατά 14 GWh, που σημαίνει εξοικονόμηση ενέργειας κατά 0,014% της συνολικής κατανάλωσης κατά το 2005. Η μελέτη απέδειξε επίσης ότι η επίσπευση κατά ένα μήνα της ισχύος της θερινής ώρας θα μπορούσε να προκαλέσει περαιτέρω εξοικονόμηση 45 GWh φωτιστικής ενέργειας.

Πορτογαλία
Διάφορες έρευνες που πραγματοποίησε ο δημόσιος οργανισμός διαχείρισης των οδικών δικτύων απέδειξαν ότι δεν υπήρχε άμεση σχέση ανάμεσα στη θερινή ώρα και την οδική ασφάλεια. Η γνώμη αυτή επιβεβαιώθηκε από πολλούς ειδικούς σε θέματα μεταφορών.

Ιταλία
Διαπιστώνεται ότι ο κατασκευαστικός τομέας και η γεωργία επωφελούνται από τη θερινή ώρα, ιδίως στο Νότο της χώρας, λόγω του γεγονότος ότι το πρωί κάνει λιγότερη ζέστη την ίδια ώρα απ’ ό,τι θα έκανε αν δεν υπήρχε το θερινό ωράριο.

Σλοβενία
Διάφορες στατιστικές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν από εταιρίες ηλεκτρισμού δείχνουν ότι η αλλαγή της ώρας το Μάρτιο και τον Οκτώβριο δεν έχει καμία ή ελάχιστη επίπτωση στην κατανάλωση (ηλεκτρικής) ενέργειας.

Λετονία
Οι ειδικοί σε θέματα τουρισμού κρίνουν ότι η θερινή ώρα έχει θετική επίπτωση στον τουρισμό, καθώς παρατηρείται π.χ. αύξηση της ζήτησης για προϊόντα που χρησιμοποιούνται κατά τον ελεύθερο χρόνο (ποδήλατα, πλοία κ.λπ.).

Εσθονία
Οι στατιστικές δείχνουν ότι το 2000 και το 2001, που η θερινή ώρα κατ’ εξαίρεση δεν ίσχυε σ’ αυτή τη χώρα, η κατανάλωση ηλεκτρισμού κατά την περίοδο Απριλίου-Οκτωβρίου από τα νοικοκυριά ήταν υψηλότερη. Eπίσης συγκριτική μελέτη του αριθμού των ατυχημάτων με θύματα (νεκροί και τραυματίες) 30 μέρες πριν και μετά τις αλλαγές ωραρίου κατά το διάστημα 2004-2006 δεν απέδειξε σημαντικές στατιστικές διακυμάνσεις

Επίμετρον Δεύτερο - Το τραγούδι "Time" από τους Pink Floyd

Λαμβάνοντας το έναυσμα από τα παραπάνω και ενώ έψαχνα για τις κατάλληλες φωτογραφίες θυμήθηκα το "Time". Για όσους φίλους και αναγνώστες δεν έχουν υπόψιν τους τον αιώνιο αυτό ύμνο των Pink Floyd, παραθέτω τους στοίχους και παρακάτω την ζωντανή "εκτέλεση" τους σε συναυλία στο Λονδίνο. Είναι ένα τραγούδι που ακούω όσο πιο συχνά μπορώ από τότε που έγινα τριάντα και κατά τη γνώμη μου περικλείει μια θεμελιώδη αλήθεια για την ανθρώπινη φύση δοσμένη με απλότητα και χάρη σε μια κορυφαία στιγμή της ανθρώπινης μουσικής τέχνης. 

Ticking away the moments that make up a dull day
Fritter and waste the hours in an off-hand way
Kicking around on a piece of ground in your home town
Waiting for someone or something to show you the way

Tired of lying in the sunshine staying home to watch the rain
You are young and life is long and there is time to kill today
And then one day you find ten years have got behind you
No one told you when to run, you missed the starting gun

And you run and you run to catch up with the sun but it's sinking
Racing around to come up behind you again
The sun is the same in a relative way, but you're older
Shorter of breath and one day closer to death

Every year is getting shorter, never seem to find the time
Plans that either come to naught or half a page of scribbled lines
Hanging on in quiet desperation is the English way
The time is gone, the song is over, thought I'd something more to say

Home, home again
I like to be here when I can
When I come home cold and tired
It's good to warm my bones beside the fire
Far away, across the field
The tolling of the iron bell
Calls the faithful to their knees
To hear the softly spoken magic spell
πηγή