ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1204: Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

του Χριστόφορου Τριάντη*

       Με την  άλωση της Κων/πολης στις 13  Απριλίου του 1204, από τους Λατίνους της τέταρτης σταυροφορίας ξεκινάει η περίοδος της Φραγκοκρατίας. 

      Μεγάλο μέρος των εδαφών της βυζαντινής επικράτειας περνάει κάτω από τον έλεγχο των Δυτικών. Τα κατακτηθέντα βυζαντινά εδάφη μοιράστηκαν ανάμεσα στους σταυροφόρους , με τους Βενετούς του δόγη Δάνδολο – που είχαν διαθέσει τον στόλο για την επιχείρηση  – να παίρνουν τη μερίδα του λέοντος στην Πόλη  και ένα πλήθος νησιών σε Αιγαίο και  Ιόνιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ενετοκρατία τελείωσε επίσημα στα Επτάνησα (ήταν υπό βενετική κυριαρχία από την εποχή του 1204)  με τη συνθήκη του Καμποφόρμιο τον Οκτώβριο του 1799. Η οριστική ενσωμάτωσή  τους στον εθνικό κορμό  έγινε τον Μάιο του 1864 (τα κατείχαν οι Άγγλοι) σημαίνοντας και το τέλος μίας αποικιοκρατικής περιόδου έξι αιώνων.....

      Κατ’ αρχήν η άλωση της Πόλης το 1204 δεν είναι μόνο ένα ιστορικό ορόσημο  μιας «σκοτεινής εποχής», είναι η απαρχή της γέννησης του νέου Ελληνισμού. Eίναι η επαναφορά της ελληνικής συνείδησης στο κέντρο μιας νέας εθνικής δημιουργίας. 

    Το 1204 οι λατινικές δυνάμεις  των Σταυροφόρων με τις ευλογίες του πάπα ΙΝΝΟΚΕΝΤΙΟΥ Γ' δεν κατέλυαν μια ηγεμονία , ένα παρηκμασμενο βασίλειο αλλά ένα κράτος που ήταν ο στυλοβάτης του χριστιανισμού στην Ανατολή και  το οποίο είχε  «κατακτήσει» πολιτιστικά και ιδεολογικά  Ευρώπη και  Ασία. Αρκετοί πανεπιστημιακοί  και «ιστορικοί» διατείνονται ότι  το Βυζάντιο ήταν ένα τεχνητό ιδεολόγημα, ένα δημιούργημα  της ρωμαϊκής άρχουσας τάξης που στηριζόταν και σε κάποια μεταφυσική. Αυτό αποδεικνύει άγνοια  της ιστορίας και παραχάραξη της αλήθειας .

        Εν πρώτοις, η βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν η πολιτισμένη οικουμένη που ως  φορέας του ελληνικού πνεύματος και του σωτηριολογικού  μηνύματος τού χριστιανισμού  έσωζε και διαφύλασσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η Βυζαντινή οικουμένη αποτέλεσε  τον ακάματο φύλακα των χριστιανικών και ελληνικών ιδεών και προστάτευε την Ευρώπη από τον ισλαμο- αραβικό και τουρκικό επεκτατισμό. Αντιμετώπισε με επιτυχία τις αραβικές και τουρκικές  ορδές. Παράλληλα,  «διοχέτευσε» στο σύνολο του ευρωπαϊκού χώρου τα στοιχεία εκείνα τα οποία μεταμόρφωσαν την περίφημη Εσπερία από μια ημιβαρβαρική περιοχή όπου κυριαρχούσαν τα γερμανικά φύλα σε ένα  οργανωμένο σύνολο που άρχιζε να  ακολουθεί σε πολλά σημεία  τον βυζαντινό πολιτισμό.

         Κορυφαίοι ιστορικοί όπως ο Κ. Παπαρηγόπουλος  και ο Απόστολος Βακαλόπουλος  υποστηρίζουν ότι  το 1204 καταρρέει η ιδεολογία αλλά και η πραγματικότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η αυτοκρατορία περιορίζεται σιγά σε μια περιοχή που οι κάτοικοι της είναι κατά βάση Έλληνες ή ελληνόφωνοι και διατηρούν και την ανάμνηση των παραδόσεων και του πολιτισμού τους. Τα νομίσματα των «Ρωμαίων» αυτοκρατόρων αρχίζουν να φέρουν ελληνικές επιγραφές, που βαθμιαία αντικαθιστούν –εντελώς-  τις λατινικές. Έτσι αρχίζει να καλλιεργείται η  ιδέα του νέου ελληνικού έθνους και της νεοελληνικής συνείδησης.

       Είναι γεγονός ότι το 1204  δεν σήμανε μόνο την παρακμή του Βυζαντίου αλλά και τη γέννηση του νέου Ελληνισμού. Μετά την άλωση του 1204 οι Έλληνες της αυτοκρατορίας   παραγκώνισαν τον  εθνικό τίτλο «Ρωμαίοι» και υιοθέτησαν τον τίτλο « Ρωμιοί» ως κύριο εθνικό συστατικό. Η λεκτική  αυτή σήμανση παρέπεμπε στη αναγνώριση της ελληνικότητας, που δεν χάθηκε ποτέ. Οι ίδιοι οι Λατίνοι κατακτητές προσφωνούσαν τους υπόδουλους  υποτιμητικά Έλληνες για να καρπωθούν οι ίδιοι τη ρωμαϊκή παράδοση. Εξεδίωξαν, λοιπόν, οι βυζαντινοί οριστικά από τη συνείδηση τους  οτιδήποτε θύμιζε φραγκική Δύση και ρωμαϊκή συγκλητική οργάνωση και εγκολπώθηκαν την ελληνική κοινοτική παράδοση και το  ελληνικό πνεύμα, συνεπικουρούμενο από την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία.

      Όλη αυτήν τη στάση  την αποδεικνύει  στα κείμενά του ο φιλόσοφος της παλαιολογειας περιόδου Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων: «είμαστε απ’ το γένος των Ελλήνων όπως μαρτυρούν η γλώσσα και τα πάτρια έθιμα της πατρίδας μας».  

   Στα  γραπτά των συγγραφέων της εποχής βλέπουμε να επανεμφανίζονται τα ονόματα και τα έργα  στα οποία οι «ένδοξοι πρόγονοι» υπερασπίζονταν το «κοινό» και την «πατρίδα» , ενώ στην πολιτική ρητορική η λέξη « Έλληνας» αποκτά νέα και μοναδική αξία. Πράγματι, μετά το 1204 ο ελληνισμός ψυχορραγούσε, αλλά ταυτόχρονα συγκέντρωνε όλες του τις πνευματικές δυνάμεις για να εκπέμψει μια τελευταία λάμψη, σαν να ήθελε -επικαλούμενος τις δόξες του παρελθόντος-  να συμβολίσει και να αναγγείλει το μέλλον. 

      Από το τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα ως το 1204, ο βυζαντινός αρχίζει να συνδέεται με το ιστορικό του παρελθόν και να ξαναβρίσκει σιγά- σιγά τις ρίζες του λαϊκού πολιτισμού. Αρχαία Ελληνική κληρονομιά και χριστιανική πίστη αρχίζουν να συμβιβάζονται στη συνείδησή του και να γίνονται τα συστατικά της  στοιχεία. Η ίδια επίσημη εκκλησία μεταβάλλεται σε ανατολική ορθόδοξη εκκλησία που έχει ως κύριο στήριγμά της τον Ελληνισμό. Η νέα αυτή ιδεολογία εκφράζει τον νέο Ελληνισμό, που απομένει το μοναδικό στήριγμα του Βυζαντίου.

       Το 1204 δεν είναι μόνο ένα ιστορικό σημείο γέννησης της συνείδησης των Ελλήνων, είναι και η ενδυνάμωση  του αντιστασιακού πνεύματός που τους χαρακτήριζε μέσα στον χρόνο. Ο  λαός και αρκετοί από τους ηγέτες του δεν λησμονήσαν ούτε μια μέρα τη λατινική κατοχή της Πόλης και συνέχισαν την αντίσταση εναντίον των Φράγκων φεουδαρχών και του πάπα.  

       Η Νίκαια, στην Μικρά Ασία, σήκωσε το βάρος του αγώνα, δυο βήματα έξω από τη βασιλεύουσα,  με επικεφαλής τον Θεόδωρο Λάσκαρι. Το Δεσποτάτο της Ηπείρου του Μιχαήλ Δούκα  ισχυροποιούνταν στην ευρωπαϊκή πλευρά, με το βλέμμα πάντα στραμμένο προς την Πόλη. Οι Πόντιοι  με τον Αλέξιο Γ΄ και Δαβίδ Κομνηνό κρατούσαν ψηλά τη σημαία της ελληνικότητας και της ορθόδοξης πίστης. Ούτε μια στιγμή δεν έπαυσαν οι Έλληνες να προσβλέπουν στην ανασύσταση της αυτοκρατορίας (αν και όλοι γνώριζαν ότι το πρωτινά μεγαλεία είχαν πια περάσει ) και στην εκδίωξη της Φράγκικης  επέλασης  που σκύλευε και διαμοίραζε τα πλούτη του Βυζαντίου. Μετά από 57 χρόνια λατινικής κατοχής, ο Μιχαήλ Η΄  Παλαιολόγος απελευθέρωνε την Πόλη.  Ήταν 26 Ιουλίου του 1261, το ελληνικό Βυζάντιο ετοιμαζόταν για την τελευταία  του αναλαμπή.

       Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι οι Φράγκοι κατακτητές με τη βοήθεια των παπικών καρδινάλιων προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τον λαό και να καταστείλουν  το ορθόδοξο  φρόνημά του. Είχαν καταφέρει να πάρουν  με το μέρος τους μεγάλο μέρος της ανώτερης τάξης , η οποία με τις εμφύλιες διαμάχες της  και τη συμμαχία  με τους Λατίνους είχε συμβάλλει στην καταστροφή της αυτοκρατορίας . Μέσα  από όλη αυτή την ιστορική κίνηση αποδείχθηκε περίτρανα ότι το σχίσμα των δυο εκκλησιών δεν ήταν ένα απλό διπλωματικό επεισόδιο που το προκάλεσαν  κάποιες δευτερεύουσες δογματικές διάφορες , ήταν η διαφορετική θεώρηση της σωτηρίας των ανθρώπων  που επαγγέλονταν οι  δυο πνευματικότητες .

      Έγινε λοιπόν, μετά το 1204  μια παράξενη αλλαγή, ένα ξαφνικό ξύπνημα της ελληνικής εθνικότητας. Το φαινόμενο ιχνηλατείται  με την Άλωση της Πόλης από τους Φράγκους, έτσι κλονίσθηκε το  «ρωμαϊκό αυτονόητο» και τη θέση του παίρνουν τα στοιχεία που και τώρα – σε πείσμα των καιρών – μας χαρακτηρίζουν: η ελληνική γλώσσα , η Ορθοδοξία και το αντιστασιακό πνεύμα , καρπός αιώνων  ιστορίας και  εθνικών αγώνων.

*O Χριστόφορος Τριάντης υπηρετεί στη δημόσια εκπαίδευση από το 1998. Είναι από τη Μαχαιρά Ξηρομέρου.

πηγή