Face control με τους ήρωες του 1821

Νεκρικές μάσκες με τις μορφές των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης (όπως του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Ιωάννη Μακρυγιάννη, του Ιωάννη Κωλέττη, του Νικηταρά και του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη) παρουσιάζονται πρώτη στην Θεσσαλονίκη σε έκθεση μαζί με μοναδικά χαρακτικά έργα που φιλοτέχνησαν Ευρωπαίοι φιλέλληνες καλλιτέχνες οι οποίοι βρέθηκαν ακόμη και σε πεδία μαχών

«Αμα ηκούσθη η θανατηφόρος αποπληξία του αοιδίμου Θ. Κολοκοτρώνη, η Α.Μ. αλλεπαλλήλως απέστειλε διαγγελείς προς πληροφορίαν της καταστάσεώς του.... Η λύπη και τα δάκρυα ήσαν το φαινόμενον όλης της πόλεως κατά την 4ην Φεβρουαρίου (1843), καθ' ην ελήφθη η προτομή του νεκρού διά γύψου και ειργάσθησαν διά την εικόνα του τρεις ζωγράφοι». Με αυτόν τον τρόπο περιγράφει ο ιστορικός της εποχής τον θάνατο του θρυλικού Γέρου του Μοριά και την κατασκευή της νεκρικής μάσκας του, αλλά και των πορτρέτων του - την τέχνη που είναι το αντικείμενο της πρωτότυπης και εντυπωσιακής έκθεσης η οποία «τρέχει» έως τις 26 Ιουνίου στο Κέντρο Ιστορίας της Θεσσαλονίκης.

Νεκρικές μάσκες ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 παρουσιάζονται πρώτη φορά στην πόλη, στην έκθεση «Προσωπογραφίες Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης», μαζί με μοναδικά χαρακτικά έργα, στα οποία απεικονίζονται οι μορφές σπουδαίων αγωνιστών. Τα φιλοτέχνησαν Ευρωπαίοι φιλέλληνες καλλιτέχνες που βρέθηκαν ακόμη και σε πεδία μαχών, πολεμώντας στο πλευρό των Ελλήνων. Τις εντυπώσεις κλέβουν τα νεκρικά προσωπεία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Ιωάννη Μακρυγιάννη, του Ιωάννη Κωλέττη, του Νικηταρά και του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

«Εκείνη την εποχή, όταν πέθαινε κάποιος σπουδαίος αγωνιστής, οι καλλιτέχνες συνήθιζαν να αποτυπώνουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου του δημιουργώντας εκμαγεία, αρχικά από γύψο και κατόπιν από χαλκό, για να έχουν μεγαλύτερη αντοχή στον χρόνο και για να μην καταστρέφονται» εξηγεί ο Αντώνης Σατραζάνης, προϊστάμενος του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης. Ετσι δημιουργήθηκαν τα νεκρικά εκμαγεία ηρώων του 1821, που αποδίδουν πιστά τα χαρακτηριστικά των προσώπων τους. Το ορειχάλκινο προσωπείο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη έχει ανοιχτά τα μάτια και διαφέρει από ένα άλλο, στο οποίο τα μάτια του αρχιστράτηγου είναι κλειστά. Εκτιμάται ότι υπήρξε παρέμβαση του καλλιτέχνη που επιμελήθηκε την αντιγραφή του γύψινου προσωπείου, το οποίο είχε κλειστά μάτια.

Ο Νικηταράς

Εντυπωσιακό είναι το προσωπείο του οπλαρχηγού της Ελληνικής Επανάστασης Νικήτα Σταματελόπουλου ή Νικηταρά, όπως καθιερώθηκε να τον αποκαλούν. Πέθανε στον Πειραιά στις 25 Σεπτεμβρίου 1849 και έμεινε στην Ιστορία ως ένας από τους αγνότερους και πιο ανιδιοτελείς αγωνιστές. Στη νεκρική μάσκα του διακρίνεται οίδημα στο δεξί μάτι. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την πληροφορία ότι απεβίωσε σχεδόν τυφλός και φτωχός, η οποία υπάρχει σε όλες τις βιογραφικές αναφορές του. Πριν από τη συντήρηση του εκμαγείου, το 1990, τμήμα της βάσης έλειπε στο ύψος της δεξιάς παρειάς και ήταν ραγισμένη αντίστοιχα στο ύψος της αριστερής. Επίσης, ο γύψος του εκμαγείου ήταν κατάστικτος από φαιόχρωμες κηλίδες.

Στο νεκρικό εκμαγείο του Ιωάννη Μακρυγιάννη, ενός από τους πιο γνωστούς αγωνιστές της Επανάστασης, αναφέρεται και ο μεγάλος ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Στις «Δοκιμές» -και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο «Ενας Ελληνας. Ο Μακρυγιάννης»- κάνει την εξής μνεία σχετικά με το νεκρικό προσωπείο που είδε να εκτίθεται στο μουσείο, όταν αυτό συστεγαζόταν στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο: «Δεν είναι πολλά χρόνια, ψάχνοντας στο Εθνολογικό Μουσείο να βρω ενθύμια του Μακρυγιάννη, είδα το γύψινο αποτύπωμα του νεκρού κεφαλιού του. Ηταν σαν ένα μαραγκιασμένο μήλο ή πετράδι της ακρογιαλιάς, βαθιά γλειμμένο από το ακαταπόνητο κύμα, λίγο μεγαλύτερο από μία γροθιά. Αυτό το ταλαίπωρο πράγμα ήταν ό,τι είχε απομείνει, την ώρα του θανάτου, από την ωραία και την ευγενικιά μορφή του μεγαλόψυχου άντρα...»

Ο Χέντρι Ποστ στο βιβλίο του «A visit to Greece and Constantinople in the year 1827-1828» γράφει για την ηγετική μορφή του Αγώνα του 1821 Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη: «Ηταν ένας άνδρας επιβλητικός, με καλή εμφάνιση, γύρω στα 60, μεγαλόσωμος και παχύς, με όψη που έδειχνε νοημοσύνη και αγαθότητα και μια ειδική έκφραση εξαιτίας του μουστακιού, που έσμιγε με τις φαβορίτες». Την περιγραφή έρχεται να επιβεβαιώσει η νεκρική μάσκα του ήρωα. Αποδίδονται τα χαρακτηριστικά του προσώπου του πιστά και ταιριάζουν με όσα αναφέρει για τον αγωνιστή ο Ποστ. Στην έκθεση περιλαμβάνεται και το προσωπείο του Ιωάννη Κωλέττη, του πρώτου συνταγματικά Ελληνα πρωθυπουργού, που κυβέρνησε από τον Αύγουστο του 1844 ως τον Αύγουστο του 1847.

Τα χαρακτικά και τα γεγονότα της Επανάστασης
Εκτός από τις νεκρικές μάσκες, στην έκθεση παρουσιάζονται περισσότερα από 120 χαρακτικά με τις μορφές ηρώων του 1821. Τα έργα δημιούργησαν ο Δανός σχεδιαστής Ανταμ Φρίντελ, ο Ιταλός Τζοβάνι Μπότζι και ο Βαυαρός Καρλ Κράζεϊσεν. «Οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες γνώριζαν τους Ελληνες ήρωες, βρέθηκαν μαζί τους σε πεδία μαχών, βίωσαν την καθημερινότητά τους. Κατάφεραν έτσι να αποδώσουν στα έργα τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα χαρακτηριστικά τους» σημειώνει ο προϊστάμενος του ΚΙΘ. Συμπληρώνει ότι τα έργα του Καρλ Κράζεϊσεν κατέληξαν στην Ελλάδα έπειτα από μεσολάβηση του Νικόλαου Γύζη. «Ο Ελληνας ζωγράφος», διευκρινίζει, «όταν ζούσε στη Γερμανία, γνώρισε την κόρη του Καρλ Κράζεϊσεν. Με παροτρύνσεις που της έκανε την έπεισε τα έργα του πατέρα της να καταλήξουν στην Ελλάδα. Ετσι αγοράστηκαν από την τότε Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών». Η έκθεση περιλαμβάνει ακόμη χαρακτικά με γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης. Οι επισκέπτες μπορούν να δουν έργα όπου αποτυπώνονται η Σφαγή της Χίου, η Ναυμαχία του Ναυαρίνου και η Πολιορκία του Μεσολογγίου. Η έκθεση, η οποία πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, λειτουργεί από Δευτέρα έως Παρασκευή, από τις 08.00 ως τις 14.00 και από τις 18.00 ως τις 21.00, με ελεύθερη είσοδο.

Πώς φτιάχνονταν τα νεκρικά εκμαγεία
Τα νεκρικά εκμαγεία γίνονταν από κερί, γύψο, πηλό ή μέταλλο και κατασκευάζονταν από καλούπι που πλάστηκε επί του προσώπου του νεκρού. Για να γίνει το καλούπι, αρχικά άλειφαν το πρόσωπο με μια λιπαντική ουσία. Κατόπιν άπλωναν επάνω επάλληλα λεπτά στρώματα κεριού ή γύψου. Πολύ λεπτές κλωστές ή γάζες ενδιάμεσα διασφάλιζαν την αντοχή του καλουπιού. Στη μάσκα που προέκυπτε από το καλούπι γίνονταν, εάν ήταν απαραίτητο, αισθητικές επεμβάσεις για να αποδοθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια η φυσιογνωμία του προσώπου.

Θάνος Χερχελετζής